Bouwgeschiedenis van het Heilige-Geestcollege

Het Heilige-Geestcollege vanaf de stichting tot de opheffing van de Oude universiteit (1445-1797). Aflevering 5

(Feuilleton gebaseerd op mijn eindwerk voor de cursus toeristische gids 1997-1998)

Wie op zoek is naar materiële sporen van de vroegste periode van het Heilige-Geestcollege, zal van een kale reis thuiskomen. Van de oudste gebouwen is er niets zichtbaars overgebleven. Ik kan alleen  aanduiden waar de gebouwen zich bevonden. De ligging in de stad en de situering ten opzichte van andere gebouwen zoals de hal, de pedagogieën en andere colleges, is ook belangrijk.

De oude brouwerskamer “Hollant” aan de hoek van de Hevelstraat en de Prooststraat was in het begin van de vijftiende eeuw eigendom van Everardus Verenbruden. In 1409 werd ze gekocht door de brouwer Henricus Coninc die de brouwerij uitbreidde met een huis en een hof in de Hevelstraat en met een aanpalend terrein in de Prooststraat. Dit geheel kwam in 1425 in handen van Lodewijk de Ryke. In 1445 gaf deze het terrein zijn nieuwe bestemming en stichtte hij het Heilige-Geestcollege. Het oorspronkelijke huis zou pas een eeuw later verdwijnen.

Rond 1462 werd het college uitgebreid met de overige bezittingen van Lodewijk de Ryke. Het belangrijkste deel kocht hij in 1412 van Jacobus Verenbruden. Dat bestond uit een stenen huis, een schuur, een boomgaard, een waterput, een open plaats naast de brouwerskamer, terreinen in de Hevelstraat en een doorgang naar de Boogaardstraat (nu Sint-Antoniusberg, ook Capellenberg genoemd). Eerder had Lodewijk de Ryke nog eigendommen in de Hevelstraat aangekocht: in 1418 een klein huis met een tuin, in de periode van 1421 tot 1425 een huis met een tuin en een wijngaard, en in 1446 nog een huis met tuin en wijngaard en het huis “Opde Treppekens” gelegen tussen de eerder gekochte eigendommen. Zo verkreeg Lodewijk de Ryke een domein dat zich in de Hevelstraat uitstrekte van het huis Meynaert aan de hoek van de Grote Markt (nu Oude Markt) en Crabbendyck, een straatje dat aan de hoek van de Hevelstraat en de Grote Markt begon en in de Capellenberg (Boogaardstraat) uitmondde. Dit straatje verdween bij de bouw van het Drievuldigheidscollege.

Het stenen huis van de Ryke in de Prooststraat werd vanaf 1462 het hoofdgebouw van het Heilige-Geestcollege. De pedel van de theologische faculteit woonde in een van de huizen in de Hevelstraat. De brouwerij bleef tot in de zestiende eeuw in functie.

Aan de hoek van de Boogaardstraat en de Prooststraat lag het huis Meldert. Aan het begin van de vijftiende eeuw was dit nog eigendom van Egidius de Ryke, vermoedelijk een oom van Lodewijk. In 1450 was het in het bezit van Egidius’ zoon Johannes, kanunnik in Luik, die het omwille van geldproblemen moest verkopen aan Libert, Heer van Meldert. Het huis paalde zijdelings aan de schuur van Lodewijk de Ryke. In 1513 liet de Catharina Pynnock, weduwe van Libert van Meldert, het huis over aan het college om er de ambtswoning van de president in te vestigen.

Aan de Prooststraat lagen tussen de eigendommen van de Ryke en het huis Meldert nog twee huizen: “den Uyl” en “’t Blauwe Schaep”. Deze huizen werden in de zestiende eeuw door het college opgekocht. In 1513 installeerde Lucas Walteri zich als president in het huis Meldert. Na zijn dood werd het grondig hersteld.

In 1523 werd de brouwerskamer Hollant met het huis van de Ryke verbonden door een grote middenvleugel met traptoren. Hierdoor werd de binnenplaats gescheiden van de tuin. In dit deel werden de disputen georganiseerd. In 1532 werden er glasramen in geplaatst. Deze verbouwingen werden betaald met gelden verkregen door de stichting van de Antwerpse koopman Cornelius Braen. In 1614 werd het huis van de Ryke vervangen door een nieuw reftergebouw.

Het Heilige-Geestcollege dat begonnen was met een hoekhuis was in honderd jaar tijd uitgegroeid tot een aaneensluitend gebouwencomplex, gelegen op wandelafstand van de universiteitshal. In de volgende jaren zouden zich nog enkele belangrijke colleges, onder andere het Pauscollege en het Atrechtcollege, en een van de vier pedagogieën, het Varken, in deze buurt vestigen.

Wat we nu waarnemen is grotendeels tot stand gekomen in de achttiende eeuw.  Door opeenvolgende verbouwingen drukten verschillende presidenten hun stempel op de geschiedenis van hun college.

Niet alleen het Heilige-Geestcollege, maar de gehele universiteit kende een gedaanteverwisseling in de achttiende eeuw. Leuven en haar hogeschool werden toen gekenmerkt door een opvallende bouwwoede. Na enkele eeuwen van oorlogvoering kwam de samenleving tot rust en kenden onze streken een periode van economische heropbloei. De bouwnijverheid werd nog eens extra gestimuleerd door het invoeren van de amortisatiedecreten waarmee de overheid een halt wou toeroepen aan de uitbreiding van de gronden in handen van de dodehandsinstellingen zoals de universiteit en de kloosters. Aangezien de universiteit niet meer kon investeren in gronden, stak ze haar geld in verbouwingen en verfraaiingen van haar oude gebouwen.

Tot 1944 had het Heilige Geestcollege een grote witte voorgevel, zoals nog te zien is op oude foto’s. Helaas is dit imposante front verloren gegaan tijdens de bombardementen in mei 1944. Bij de wederopbouw moest men rekening houden met een veranderde rooilijn en werd het poortgedeelte naar achter geschoven en is de binnenkoer kleiner geworden. Ook de twee arcadengalerijen in de Naamsestraat zijn een gevolg van deze aanpassing.

 

foto: Koen Demarsin

De eerste grote verbouwing gebeurde al in de zestiende eeuw toen de nieuwe middenvleugel met traptoren werd gebouwd tussen het woonhuis van Lodewijk de Ryke en de brouwerskamer Hollant. In deze vleugel vonden de zaterdagdisputen plaats. In 1614 werd op de plaats van het woonhuis een nieuwe refter gebouwd. Willem De Smet (Guilielmus Fabricius) was toen president.

Tussen 1721 en 1731 werd de rechtervleugel gebouwd. De werken begonnen in opdracht van president Parmentier en werden voltooid onder het presidentschap van zijn opvolger Stoupy. In deze vleugel werden de kapel en slaapplaatsen ondergebracht. Typerend voor deze vleugel is de zuilenpartij met Palladio-motief.

Foto: Tijl Vereenooghe

De poortvleugel werd gebouwd in 1727. Dit wordt  bevestigd door het (nu verdwenen) chronogram aan de binnenzijde van de poort “praesIDIo spIrItI canCtI ConsUrreXIMUs”.

Aan de straatkant werd de poort bekroond met een bovenstuk waarop twee engelenfiguren met de vinger wijzen naar het inmiddels verdwenen opschrift: “COLLEGIUM THEOLOGORUM SUB TUTELA SPIRITUS SANCTI FUNDATUM ANNO MCCCCXLII”. Het centrale topstuk in de vorm een duif verdween tijdens de Franse Revolutie. De poort werd bij de heropbouw gerecupereerd.

De rechtervleugel en de poortvleugel werden ontworpen door Jean-André Anneessens (1687-1754) die als hofarchitect werkzaam was op de Hofberg in Brussel en in de hertogelijke residentie van Tervuren. Hij ontwierp ook de voorgevel van het Luikse prinsbisschoppelijke paleis (1737) en werkte mee aan de verbouwingen van de abdij van Grimbergen (1710-1715).

In 1769 liet president Van der Auwera een vleugel bijbouwen aan de Collegeberg. Dit gedeelte heeft nog dienst gedaan als woning van de rector. In dezelfde periode werd de linkervleugel doorgetrokken tot aan de straat.

De laatste grote bouwwerken gebeurden onder het mandaat van de laatste president van het oude Heilige-Geestcollege, Jan-Frans Van De Velde. Hij liet de zestiende-eeuwse vleugel met traptoren afbreken en vervangen door een nieuwe middenvleugel in Lodewijk-XVI-stijl. Ook de inrichting van de gebouwen werd nog verdergezet. Zo kreeg de kapel nog een nieuw orgel.

Ondanks de verschillende bouwperiodes geven de gebouwen rond de binnenkoer toch een gevoel van eenheid. We moeten daarbij wel in het achterhoofd houden dat we hier kijken naar een reconstructie.

Het Heilige-Geestcollege in de geschiedenis.

Het Heilige-Geestcollege vanaf de stichting tot de opheffing van de Oude universiteit (1445-1797). Aflevering 4

(Feuilleton gebaseerd op mijn eindwerk voor de cursus toeristische gids 1997-1998)

Als belangrijk college van een belangrijke faculteit speelde het Heilige-Geestcollege een belangrijke rol in de discussies binnen de kerk vanaf zijn stichting tot de opheffing van de universiteit aan het einde van de achttiende eeuw.

In de eerste plaats had je de disputen. Deze oefeningen in theologisch discussiëren waren openbare debatten die druk werden bijgewoond en waar de theologische faculteit haar studenten gebruikte om de standpunten van de faculteit te verwoorden en te bediscussiëren. Deze disputen stonden onder leiding van de president. Het was dan ook hij die bepaalde wat aan bod kon komen en wat niet. Je kan gerust stellen dat de president van het Heilige-Geestcollege een belangrijk opiniemaker was en een gezagsvolle stem in het theologisch debat, dat tijdens het Ancien Régime ook het alledaagse leven beïnvloedde.

In de zestiende eeuw speelden enkele van de eerste presidenten een belangrijke rol in de discussies rond het humanisme en het opkomend protestantisme. Zo was Maarten van Dorp aanvankelijk een overtuigd humanist maar veranderde hij volledig van mening als hij president werd van het Heilige-Geestcollege. Hij distantieerde zich uitdrukkelijk van zijn vriend Erasmus en zal met deze heftig discussiëren via brieven. Een belangrijk thema is de wenselijkheid van een nieuwe Bijbelvertaling. Dorpius verdedigde vurig de officiële Vulgaatvertaling en beriep zich hiervoor op het gezag van de concilies. Naar het einde van zijn loopbaan toe, wanneer hij geen president meer was van het Heilige-Geestcollege, veranderde Dorpius nog eens van standpunt en werd hij opnieuw een overtuigd Erasmiaan.

Zijn opvolger als president van het Heilige-Geestcollege, Ruardus Tapper was een van de meest gezaghebbende theologen die het officiële standpunt van de paus en de katholieke kerk verwoordden en beschermden. In zijn belangrijkste werk, de Explicationes Articulorum, weerlegde hij in 59 – later teruggebracht tot 39 – geloofsartikelen de stellingen van Luther.  In het dagelijkse leven zou hij als inquisiteur-generaal van de Nederlanden een actieve rol spelen in de bestrijding van het protestantisme. Ruardus Tapper was hiermee de koploper in een lange reeks van presidenten van het Heilige-Geestcollege die zich zouden opwerpen als verdedigers van het hoogste kerkelijke gezag.

Naar het einde van de zestiende eeuw raakte de theologische faculteit in een conflict verwikkeld met de Jezuïeten. In feite ging dit conflict eerder om de verdediging van de eigen privileges dan om fundamentele geloofspunten. De Leuvense theologen wouden absoluut verhinderen dat de nieuwkomers zelf colleges zouden oprichten en daar filosofie en theologie zouden onderwijzen. Mede met de steun van de paus kon de universiteit de concurrentie buitenhouden.

In de zeventiende eeuw werd de theologische faculteit het strijdtoneel van een heftige woordenstrijd tussen twee stromingen binnen het theologische denken: het strenge Augustinianisme tegenover het meer gematigde pragmatische humanisme van onder andere de Jezuïeten. Aangezien binnen de theologische faculteit een sterke augustiniaanse stroming actief was, eerst rond de figuur van Michel de Bay en zijn Baianisme en later rond Cornelius Jansenius wiens ideeën na zijn dood zouden uitgewerkt worden door de Jansenisten, kwamen ook in deze conflicten de theologische faculteit en de jezuïeten tegenover elkaar te staan.

Naar het einde van het Ancien Régime werd de theologische faculteit nog een keer verdeeld door een theologische-politieke tegenstelling. Toen stonden de jozefisten tegenover de ultramontanen. Deze laatsten verdedigden zeer heftig het gezag van de paus en verzetten zich met hand en tand tegen elke inmenging van de wereldse overheid, verpersoonlijkt door de keizer-koster Jozef II. Het belangrijkste strijdpunt van de ultramontanen was de oprichting van het Seminarie-Generaal waarmee de keizer de kerk wou moderniseren door de priesteropleiding aan te pakken. Dit verzet van de kerk zou uitmonden in de Brabantse omwenteling, de opstand in de Zuidelijke Nederlanden tegen de Oostenrijkse keizer die geleid heeft tot het kortstondige bestaan van de Verenigde Nederlandse Staten.

Blijkbaar was het Ancien Régime echt oud geworden en was de strijd om het behoud van de middeleeuwse privileges een verloren strijd. Dat moest ook de laatste president van het Heilige-Geestcollege aan de Oude Universiteit, Jan-Frans Van de Velde, ondervinden: de Franse Revolutie maakten zijn strijd om de rechten van de Oude Universiteit te verdedigen, nutteloos.

De splitsing van het Heilige-Geestcollege

Door het aanzien dat het Heilige-Geestcollege kende, kon het genieten van steeds meer schenkingen en beursstichtingen. Daardoor werd het mogelijk de instelling te splitsen in een Klein en een Groot Heilige Geestcollege. Het kleine Heilige-Geestcollege werd gehuisvest in het Huis Meldert, het huis dat Catharina Pynnock, weduwe van Libert, Heer van Meldert, aan de theologische faculteit had gelegateerd om er de woning van de President van het Heilige-Geestcollege van te maken. Bij de splitsing werd ook het Huis Lombaerts aan het klein college toegewezen. Dit lag op de Booghaerstraete (de huidige Sint-Antoniusberg) achter het domein van Meldert. De huizen “den Uyl” en “het Blauwe Schaap”, gelegen tussen het huis Hollant, oorspronkelijk eigendom van Lodewijk de Ryke, en het huis Meldert werden ook over de twee colleges verdeeld worden.

Elk college kreeg een president en een eigen beheer hoewel het toezicht in handen bleef van de theologische faculteit. De splitsing werd volledig in 1790 wanneer ook de beurzen en de stichtingen verdeeld werden: het groot college kreeg twee derden, het klein college één derde. Het klein college werd in de loop van de achttiende eeuw volledig herbouwd.

Voor het klein college betekende de Franse overheersing het definitieve einde. Bij de opheffing van de universiteit kwam het klein college in handen van de Fransen en deed het enkele jaren dienst als herberg. In 1805 (of 1807) kwam het in handen van een houthandelaar, Guillaume Goyens en in 1810 werd het gedeeltelijk afgebroken en omgevormd tot woningen. In de achttiende eeuw kwam het in handen van Willem Roberti, notaris. Eén van zijn nazaten is nog altijd als notaris actief. Het huidige gebouw werd na de verwoesting tijdens de Tweede Weredloorlog in 1950 gebouwd. Het geheel bestond uit een notariaat, een notarishuis en twee appartementen. In het notarishuis is nu het Ereconsulaat van Italië gevestigd.